Hela dryw
Mae gŵyl y Nadolig yn dod i ben ar Nos Ystwyll, ddeuddeg diwrnod wedi dydd Nadolig.
Ar y diwrnod hwn ers talwm fe arferid hela'r dryw bach.
Byddai dryw yn cael ei ladd, ei addurno a'i roi mewn tÅ· bychan.
Byddai grŵp o ddynion wedyn yn cludo'r tŷ o gwmpas y pentref. Byddai trigolion y pentref yn rhoi arian iddyn nhw am y fraint o gael cipolwg ar yr aderyn bach.
Wrth gwrs mae'r arferiad hwn wedi dod i ben ers tro a does dim llawer o arwyddocâd i Nos Ystwyll yma yng Nghymru bellach.
Ond cofiwch, fe fydd yn rhaid i chi sicrhau eich bod yn tynnu'r goeden Nadolig a'r holl addurniadau ar y diwrnod hwn neu fe fydd anlwc yn dod i chi weddill y flwyddyn.
Y Plygain
Mae nifer o'r traddodiadau yn ymwneud â'r Nadolig a'r Calan a digwyddai ers talwm yn gwbl unigryw i Gymru.
Un o'r rhain yw'r Plygain. Mae'r arferiad hwn yn dal i ddigwydd heddiw mewn rhai rhannau o Gymru.
Gwasanaeth cwbl Gymreig ydyw a gynhelir mewn capel neu eglwys yn gynnar ar fore'r Nadolig. Yma bydd dynion a merched yn canu carolau hynafol, digyfeiliant fel arfer ac mewn tri neu bedwar llais.
Yn yr hen amser, tua'r 17eg ganrif, dim ond y dynion oedd yn mynd i'r capel i ganu tra'r arhosai'r merched adref i goginio a gwneud taffi triog.
Ond erbyn y 19eg ganrif fe âi'r merched a'r plant i'r Plygain yn ogystal.
Yn draddodiadol digwyddai'r Plygain rhwng tri a chwech y bore. Felly byddai'r gwasanaeth yn dechrau mewn tywyllwch ac yn gorffen yng ngolau dydd.
Mwy am ganu'r Plygain
Ysbrydion
Coel arall yn ymwneud â'r Calan oedd bod ysbrydion y meirw yn crwydro'r wlad ar ddiwrnod ola'r flwyddyn er mwyn ffarwelio â'r flwyddyn honno.
Dyma pam mae'n debyg yr oedd pobl yn closio at ei gilydd ar y noson arbennig hon gan adrodd straeon a chynnal nosweithiau llawen, tipyn gwahanol i'r dathliadau heddiw.
Coelcerth y Calan
Ers talwm hefyd arferid croesawu'r flwyddyn newydd drwy adeiladu coelcerth fawr.
Byddai hon yn cael ei chodi yng nghanol y dref neu'r pentref a byddai pawb yn ymgasglu o'i chwmpas.
Byddai'r trigolion wedyn yn gadael i'r tanau oedd ganddyn nhw yn eu cartrefi ddiffodd. Byddai hyn wedyn yn rhoi diwedd ar yr hen flwyddyn.
Wedyn cynhelid y goelcerth a byddai hyn yn rhoi croeso gwresog i'r flwyddyn newydd.
Dyledion
Cred arall yw fod yr hyn yr ydych chi'n ei wneud ar ddydd Calan yn penderfynu'r hyn y byddwch chi'n ei wneud weddill y flwyddyn.
Fe ddylech chi felly sicrhau nad ydych chi'n benthyg arian i neb nac yn benthyg arian eich hun neu dyna fyddwch chi'n ei wneud weddill y flwyddyn.
Hefyd mae'n bwysig sicrhau fod pob dyled wedi ei thalu cyn hanner nos ar nos Galan neu fe fyddwch mewn dyled am flwyddyn gyfan.
Y Fari Lwyd
Arferiad hynod o ryfedd a gysylltir â thymor y Nadolig yw'r Fari Lwyd.
Dyma arferiad hynafol sydd â'i wreiddiau mewn arferion eraill o'r cyfnod cyn-Gristnogol.
Penglog ceffyl wedi'i orchuddio â lliain a rhubanau oedd y Fari. Byddai'r benglog yn cael ei roi ar bolyn fel bod modd i'r person oedd o dan y lliain agor a chau'r genau.
Byddai grŵp o ddynion yn mynd gyda'r Fari ac fe fydden nhw'n ymweld â phob ty yn yr ardal gan adrodd pennill yn gofyn am wahoddiad i'r tŷ.
Byddai'n anlwcus gwrthod mynediad i'r Fari Lwyd.
Yn y tŷ wedyn byddai'r grŵp yn diddanu'r teulu ac yn derbyn bwyd a diod yn gyfnewid am hynny.
Ond nid pob cartref oedd yn croesawu'r cwmni swnllyd a gwelwyd dirywiad yn yr arferiad erbyn diwedd y 19eg ganrif.
Ffilm o'r Fari Lwyd yn Llangynwyd, Cwm Llynfi
Calennig
Mae'r mwyafrif o'r traddodiadau Cymreig ym ymwneud â'r Calan.
Dyma ddiwrnod pwysig iawn yng nghalendr y Cymry ers talwm ac roedd y plant yn edrych ymlaen i gael cyfle i lenwi eu pocedi â'r arian a'r rhoddion yr oedden nhw'n ei dderbyn fel calennig.
Byddai'r plant yn mynd i gasglu calennig yn ystod y bore ar ddiwrnod cynta'r flwyddyn. Fe fydden nhw'n ymweld â'r ffermydd a'r tai yn yr ardal gan ganu pennill a gofyn am galennig.
Ond byddai'n rhaid gwneud hyn i gyd cyn hanner dydd.
Rhan bwysig o hyn i gyd oedd addurno afal. Byddai'r plant yn cludo hwn gyda nhw o dy i dy ac fe fyddai'n cynrychioli lwc dda.
Fe fydden nhw'n gosod tri darn o bren ar waelod yr afal i wneud coesau. Byddai darnau o almwnd yn cael eu gosod yn yr afal wedyn a dail bytholwyrdd yn cael eu gosod ar ei ben.
Wedi'r daith o amgylch yr ardal byddai'r afal naill ai'n cael ei arddangos yn y cartref neu'n cael ei roi'n anrheg i ffrindiau fel arwydd o lwc dda.
Canu Calennig: eich penillion chi
Ymwelydd
Mae'r sawl sy'n dod i ymweld â chi gyntaf ar ddydd Calan yn bwysig hefyd.
Yn draddodiadol dim ond dynion â gwallt tywyll sy'n derbyn croeso yng nghartrefi Cymru ar fore Calan. Bydd gwr tywyll sy'n troedio dros y trothwy yn dod â lwc dda i'r cartref drwy'r flwyddyn.
Ond er mwyn i chi gael lwc gwirioneddol dda fe ddylai'r gŵr hwn gludo darn o lo, tafell o fara a darn o arian. Bydd hyn wedyn yn sicrhau cynhesrwydd, bwyd a chyfoeth i chi drwy'r flwyddyn.
Ers talwm roedd yr arferiad hwn yn amrywio ar hyd a lled Cymru.
Mewn rhannau o Geredigion roedd hi'n lwcus i ferch weld dyn yn gyntaf ond yn anlwcus i ddyn weld merch gyntaf.
Yn Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro roedd hi'n anlwcus i ferch weld merch yn gyntaf. Mewn rhai ardaloedd wedyn roedd hi'n anlwcus i weld dyn â gwallt coch yn gyntaf.
Cludo Dŵr
Mewn rhai ardaloedd yng Nghymru roedd hi'n arferiad i gludo dŵr i gartrefi cyfagos.
Byddai grwpiau o fechgyn yn ymweld â chartrefi'r ardal yn gynnar yn y bore gan gludo dŵr ffres o'r ffynnon a changen o ddail bytholwyrdd.
Fe fydden nhw wedyn yn cael eu gadael i bob ystafell ac fe fydden nhw'n gwasgaru'r dŵr yn ysgafn ar ddwylo a wynebau'r teulu gan adrodd pennill.
Arferion Calan Gaeaf
Arferion Calan Gaeaf 2
Ìý
