主播大秀

Roedd Gruffydd ap Madog II yn un o gynghreiriaid Llywelyn ap Gruffudd, a gydnabuwyd gan Harri III fel Tywysog Cymru yn 1268, ac roedd tiroedd Gruffydd ym Mhowys yn gweithredu fel gwladwriaeth glustog rhwng Gwynedd - cadarnle Llywelyn - a Lloegr.

Bu farw Gruffydd ap Madog II yn 1269, ac etifeddwyd y castell gan ei bedwar mab. Bu heddwch ansicr rhwng Llywelyn ap Gruffudd a Harri III wedi Cytundeb Trefaldwyn, ond wedi i Edward I ddychwelyd o groesgad yn 1274, gwaethygodd pethau, a chychwynnodd Edward ei ryfel cyntaf yn erbyn Llywelyn.

Gwnaeth dau o feibion Gruffudd ap Madog II heddwch 芒 Lloegr, ond nid nhw oedd yn perchen y castell bryd hynny, felly arhosodd yn nwylo'r Cymry. Yn y cyfamser, ym Mai 1277, cyrhaeddodd Henry de Lacy, Iarll Lincoln, yng Nghroesoswallt gyda lluoedd i gipio Castell Dinas Bran.

Yn ystod y cyfnod yma, mae'r ffynonellau'n gwrth-ddweud ei gilydd. Mae un stori yn honni i amddiffynwyr y castell - y ddau frawd oedd dal yn gynghreiriaid i Llywelyn yn 么l pob tebyg - ei roi ar d芒n a'i adael cyn i Henry de Lacy gyrraedd. Nid yw'n amlwg pam y gwnaethant hyn, ond mae'n bosib iddynt sylweddoli na fyddent yn medru amddiffyn y castell yn llwyddiannus yn erbyn ymosodiad gan luoedd Lloegr, ac nad oeddynt am iddo syrthio i ddwylo Edward.

Mae ffynhonnell arall yn dweud i'r castell fod dan warchae gan Henry de Lacy, ac i'r arglwyddi Cymreig gael eu gorfodi i ildio i'r fyddin Seisnig, ac mai'r ymosodwyr a losgodd y castell ac nid y Cymry.

Pa bynnag fersiwn o'r digwyddiadau sydd yn gywir, does dim amheuaeth i'r castell gael ei losgi, ac i Henry de Lacy argymell y dylai Edward atgyweirio'r castell, fel y gallai gael ei ddefnyddio gan y Saeson oedd yn wynebu brwydro pellach gyda'r Cymry. Mae'n debyg fodd bynnag, na dderbyniodd Edward yr argymhelliad yma, neu mai prin iawn oedd unrhyw waith adnewyddu a wnaed ar y castell.

Er bod rhai ffynonellau yn honni nad oes unrhyw gofnodion o hanes y castell yn ystod ail ymgyrch Edward yng Nghymru, a gychwynnodd yn 1282, mae cofnodion eraill o fywyd Dafydd ap Gruffydd, brawd gwrthryfelgar Llywelyn, yn credu i Dafydd dreulio peth cyfnod yn y castell yn ystod y rhyfel.

Er i Dafydd herio arweinyddiaeth ei frawd Llywelyn fwy nag unwaith yn ystod ei fywyd, yn dilyn llofruddiaeth Llywelyn yng Nghilmeri yn 1282, cymerodd Dafydd y steil o 'Dywysog Cymru' ar ei 么l. Ychydig fisoedd yn unig a gafodd i fwynhau'r statws bregus hwnnw, a phan ddalwyd ef gan luoedd Edward yn 1283, fe'i condemniwyd i farwolaeth am deyrnfradwriaeth a'i ddienyddio yn greulon yn Amwythig. Diflannodd castell Dinas Br芒n o dudalennau hanes, ond mae darlun godidog ohono gan Richard Wilson wedi sicrhau anfarwoldeb iddo.